શુ મહાત્મા ગાંધીએ જિન્ના ને મુસલમાનોના ભગવાન બનાવ્યા, કેવી રીતે એક ચિઠ્ઠીએ શરૂ કર્યો વિવાદ ?

Mahatma Gandhi make Jinnah

Independence Day 2024: મોહમ્મદ અલી જીન્નાનુ મહત્વ મહાત્મા ગાંધીએ વધાર્યુ કે મુસ્લિમોપર જીન્નાની મજબૂત પકડને કારણે ગાંધી તેમને મળવા અને સમજૂતીની રજુઆત કરવા માટે મજબૂર હતા ? હકીકતમાં તેનાથી પણ મોટુ કારણ એક હતુ. મહાત્મા ગાંધી ઈચ્છતા હતા કે પહેલા અંગ્રેજો રસ્તામાંથી હટી જાય. પછી વિભાજનનો નિર્ણય કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગના લીડર સાથે બેસીને કરે. પોતાની આ કોશિશમાં ગંધી અનેક પ્રસંગે જીન્નાને મહત્વ આપવાને કારણે પોતાની જ આલોચનાના શિકાર પણ થયા. વાંચો સંપૂર્ણ સ્ટોરી...  

શું ભારતનું વિભાજન અટકાવી શકાયું હોત? 

ઈતિહાસના પાના ફેરવતી વખતે આ પ્રશ્ન વારંવાર પુનરાવર્તિત થાય છે. જવાબોની શોધમાં, આ સંઘર્ષના નાયકોની ભૂમિકાની તપાસ કરવામાં આવે છે. આ સંદર્ભમાં, તે સંઘર્ષના મહાન નેતા, મહાત્મા ગાંધીની સૌથી વધુ ચર્ચા થાય છે. એવા લોકો મોટી સંખ્યામાં છે જેઓ વિચારે છે કે જો મહાત્મા ગાંધી અડગ રહ્યા હોત તો દેશ ભાગલામાંથી બચી ગયો હોત.

એક અન્ય વિભાગ છે, જેમાં વિભાજન સંબંધિત પ્રશ્ન પર મહાત્મા ગાંધી વિરુદ્ધ ઘણી ફરિયાદો છે. જિન્નાહને અયોગ્ય મહત્વ આપવું, તેમને કાયદા-એ-આઝમનું સરનામું આપીને મુસ્લિમોમાં તેમનો પ્રવેશ વધારવો, તેમની સાથે વારંવાર વાત કરીને તેમને મુસ્લિમોના નેતા તરીકે સ્વીકારવા જેવા આરોપો ગાંધી પર લગાવવામાં આવે છે. સત્ય શું છે?

શું મહાત્મા ગાંધીએ ઝીનાનું મહત્વ વધાર્યું હતું અથવા મુસ્લિમો પર ઝીનાની મજબૂત પકડને કારણે ઝીનાને તેમને મળવા અને સમાધાનની ઓફર કરવાની ફરજ પડી હતી? ખરેખર આના કરતાં પણ મોટું કારણ હતું. મહાત્મા ગાંધી ઈચ્છતા હતા કે પહેલા અંગ્રેજો પાછા હટી જાય અને પછી કોંગ્રેસ અને મુસ્લિમ લીગના નેતાઓ સાથે બેસીને ભાગલાનો નિર્ણય લેવો જોઈએ. તેમના પ્રયાસોમાં, જિન્નાહને પ્રાધાન્ય આપવા બદલ ગાંધી ઘણી વખત તેમના જ લોકો દ્વારા ટીકા હેઠળ આવ્યા હતા. વાંચો તેની અંદરની વાર્તા...

ગાંધીજીએ ઝીણાને કાયદા-એ-આઝમ લખ્યા હતા

1942ના "ભારત છોડો" આંદોલને જિન્નાહ અને લીગને ખાલી મેદાન આપ્યું. કોંગ્રેસનું સમગ્ર નેતૃત્વ જેલમાં હતું. 1942 અને 1946 ની વચ્ચે, ઝીણા અને લીગ ખૂબ જ મજબૂત બની ગયા. મૌલાના આઝાદ પણ ઝીણાની તાકાત માટે ગાંધીજીની ભૂલને જવાબદાર માને છે. મહાત્મા ગાંધીએ સૌપ્રથમ ઝીણાને કાયદે આઝમ (મહાન નેતા) તરીકે બોલાવ્યા હતા. આઝાદના કહેવા પ્રમાણે, “મહાત્મા ગાંધી ઝીણાને મળવા માંગતા હતા. અમ્તાસ સલામ નામની એક મહિલા, જે તે સમયે તેમના આશ્રમમાં હાજર હતી, તેણે તેમને કહ્યું કે ઉર્દૂ પ્રેસ જિન્નાહને "કાયદ-એ-આઝમ" તરીકે બોલાવે છે.

ગાંધીજીએ ફરી કશું વિચાર્યું નહિ. કાયદે આઝમને સંબોધીને જિન્નાને પત્ર લખ્યો. પછી આ પત્ર ટૂંક સમયમાં અખબારોમાં પ્રકાશિત થયો. મુસ્લિમોને સંદેશો મોકલવામાં આવ્યો હતો કે જ્યારે મહાત્મા ગાંધી પણ ઝીણાને કાયદે-આઝમ (મહાન નેતા) માનતા હતા, તો તેઓએ પણ તેમને કેમ ન માનવા જોઈએ? આઝાદના મતે, કોંગ્રેસથી અલગ થયા પછી ઝીણાએ તેમનું ઘણું મહત્વ ગુમાવી દીધું હતું. પરંતુ મહાત્મા ગાંધીએ તેમને અયોગ્ય મહત્વ આપ્યું. વારંવાર તેની પાછળ દોડતા જોવા મળ્યા હતા.

1944માં જ્યારે તેઓ ફરીથી જિન્નાહને મળવા જઈ રહ્યા હતા ત્યારે મેં કહ્યું કે તેઓ એક મોટી ભૂલ કરવા જઈ રહ્યા છે. આ બધાનો ઝીણાએ ભરપૂર ફાયદો ઉઠાવ્યો હતો. જો કે મહાત્મા ગાંધીએ પ્રયાસને ધર્મ ગણાવ્યો હતો. "'બીજું કંઈ ન કરવું ખોટું હશે.'" નોઆખલીમાં શાંતિ માટે ભટકતી વખતે, મહાત્મા ગાંધીએ પેન્સિલના ટુકડાથી કાગળ પર લખ્યું હતું, "હું નિષ્ફળતાથી મરવા નથી માંગતો, પરંતુ મને ડર છે કે હું નિષ્ફળ જઈશ."

જ્યારે જિન્નાએ પહેલીવાર ગાંધીજીને “મહાત્મા” કહ્યા 

વાસ્તવમાં, 1944માં સંજોગો એવા બની ગયા હતા કે બ્રિટિશ રાજ, મુસ્લિમ લીગ અને કોંગ્રેસના ત્રિકોણ વચ્ચે આગળ વધવાનો કોઈ રસ્તો નહોતો. એવું નથી કે તે સમયે માત્ર ગાંધી જ જિન્ના સાથે વાત કરવા તૈયાર હતા. જિન્ના પર પણ લીગની અંદરથી કોંગ્રેસ સાથે સમાધાન કરવા અને સ્વતંત્રતાના મુદ્દાને ઉકેલવા માટે દબાણ હતું. આ પ્રથમ વખત હતો જ્યારે ગાંધીજી પ્રત્યેની તમામ ચીડ હોવા છતાં, ઝીણાએ તેમને “મહાત્મા” કહ્યા. 

રાજકીય યુદ્ધવિરામને સમયની જરૂરિયાત ગણાવી અને ઈચ્છા વ્યક્ત કરી, "આ એક સાર્વત્રિક ઈચ્છા છે જે આપણે પૂરી કરીએ." હવે અમે મળવા જઈ રહ્યા છીએ, અમને મદદ કરો. ચાલો સમસ્યાના ઉકેલ તરફ આગળ વધીએ. ભૂતકાળને ભૂલી જાવ.”

ઝીન્નાનો એક જ સૂર  ..પાકિસ્તાન

મહાત્મા ગાંધી અને ઝીન્ના વચ્ચેની મુલાકાત 9 સપ્ટેમ્બર 1944થી શરૂ થઈ હતી. 27 સપ્ટેમ્બર સુધી બોમ્બેમાં ઝીન્નાના નિવાસસ્થાને વાટાઘાટોનો સિલસિલો ચાલુ રહ્યો. જિન્નાએ તેમને ગળે લગાવ્યા પરંતુ કોંગ્રેસમાં ગાંધીની સ્થિતિ પર સવાલ ઉઠાવ્યા. આગળ એ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે ઝીન્ના કંઈ આપવાની વાત નથી કરતા પણ માત્ર લેવાની વાત કરતા હતા. પાછા ફરવાના પહેલા દિવસે ગાંધીજીને પૂછવામાં આવ્યું કે, તેઓ ઝીણા પાસેથી શું લાવ્યા હતા? જવાબ હતો, "ફક્ત ફૂલ."

જિન્નાએ મહાત્મા ગાંધીને તેમના જૂના અભિપ્રાયનું પુનરાવર્તન કર્યું, “મને લાગે છે કે તમે અહીં એક હિંદુ તરીકે અને હિંદુ કોંગ્રેસના પ્રતિનિધિ તરીકે આવ્યા છો. મુસ્લિમોને પાકિસ્તાન જોઈએ છે. લીગ એકલા મુસ્લિમોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને વિભાજન ઇચ્છે છે. જિન્નાએ સ્પષ્ટપણે કહ્યું હતું કે, "અમે એ વાત પર કાયમ છીએ કે મુસ્લિમો અને હિન્દુઓ કોઈપણ દૃષ્ટિકોણથી બે અલગ રાષ્ટ્રો છે." સંસ્કૃતિ, સભ્યતા, ભાષા, સાહિત્ય, કલા, સ્થાપત્ય, નામ અને નામકરણ, મૂલ્યો અને ભાગીદારીની ભાવના, કાયદો, જીવનશૈલી, ઇતિહાસ અને પરંપરાની દ્રષ્ટિએ મુસ્લિમ એક અલગ રાષ્ટ્ર છે. ભારતની સમસ્યાનો આ એકમાત્ર ઉકેલ છે. અને આ કિંમત (વિભાજન) ભારતે તેની સ્વતંત્રતા માટે ચૂકવવી પડશે.

મુસ્લિમોનું પ્રતિનિધિત્વ કરવાના ઝીણાના દાવામાં હતો દમ 

મુસ્લિમોના એકમાત્ર પ્રતિનિધિત્વનો ઝીણાનો દાવો કારણ વગરનો નહોતો. ગાંધીજી પણ આ સત્ય સમજી ગયા. 1946ની સેન્ટ્રલ લેજિસ્લેટિવ ચૂંટણીમાં લીગે 90 ટકા મતો સાથે મુસ્લિમ બેઠકો જીતી હતી. કોંગ્રેસની સફળતા સામાન્ય બેઠકો પર હતી. ઝીણા માટે, તે મુસ્લિમોને એક કરવા માટેનું યુદ્ધ હતું, જેમાં તેમને નિર્ણાયક વિજય મળ્યો હતો. 11 જાન્યુઆરી 1946ના રોજ આખો દેશમાં વિજય દિવસ ઉજવવાની તેમણે અપીલ કરી.  આ દરમિયાન  પ્રાંતીય એસેમ્બલીઓની ચૂંટણીઓમાં, લીગે ફરીથી ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદ સિવાયની મુસ્લિમ બેઠકો પર જંગી જીત સાથે પોતાની તાકાત દર્શાવી.

સંયુક્ત પ્રાંત (ઉત્તર પ્રદેશ)ની શહેરી મુસ્લિમ સીટો પર કોંગ્રેસને એક ટકાથી ઓછા વોટ મળ્યા છે. પંજાબમાં 86 માંથી 75 મુસ્લિમ બેઠકો, બંગાળમાં 119 માંથી 113, આસામમાં 34 માંથી 33, સિંધમાં 34 માંથી 28, સંયુક્ત પ્રાંત ( ઉત્તર પ્રદેશ) માં 66 માંથી 54, બોમ્બે અને મદ્રાસમાં અનુક્રમે 30 અને 29 , મધ્ય પ્રાંતમાં અનુક્રમે 30 અને 29 તેમની બેગ 14માંથી 13 બેઠકોથી ભરેલી હતી, ઓરિસ્સાની ચારેય બેઠકો, બિહારની 40માંથી 34 બેઠકો અને ઉત્તર-પશ્ચિમ સરહદી પ્રાંતની 38 બેઠકોમાંથી 17 બેઠકો.

હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા, બનીયાનો દંભ

દેશના રાજકીય મંચ પર મહાત્મા ગાંધીની લોકપ્રિયતા અને લોકોમાં તેમનામાં અપાર શ્રદ્ધાએ જિન્નાહને ખૂબ જ નિરાશ અને ગુસ્સે કર્યા હતા. જિન્નાહની ચીડ તેમના ભાષણોમાં પ્રતિબિંબિત થતી હતી અને તેઓ મહાત્મા ગાંધીનો ઉલ્લેખ કરતી વખતે ખૂબ જ કઠોર બની જતા હતા. હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા માટે મહાત્મા ગાંધીના પ્રયાસો, જિન્નાહની નજરમાં, "બનિયાઓનો દંભ" હતો, જેનો હેતુ ચાલાકીપૂર્વક મુસ્લિમોને સતત હિંદુઓની ગુલામીમાં રાખવાનો હતો.

 જિન્નાએ દરેક ભાષણમાં મહાત્મા ગાંધીની રામ રાજ્યની કલ્પનાને 'હિંદુ રાજ' સાથે જોડીને મુસ્લિમોમાં ભય પેદા કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જો ગાંધી હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા માટેના પ્રયત્નો માટે સમર્પિત હતા, તો બીજી બાજુ જિન્ના  હતા.  જિન્નાને મુસ્લિમોમાં 'હિંદુ રાજ'નો ડર ઉભો કરીને હિંદુઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચેનું અંતર એ  અલગ મુસ્લિમ દેશ માટે ની જિન્નાની જરૂરિયાત હતી અને આ માટે તેઓ કોઈપણ હદ સુધી જવા તૈયાર હતા.

તેમણે લોકશાહીને “હિંદુ રાજ” સ્થાપિત કરવાના ષડયંત્રનો એક ભાગ ગણાવ્યો હતો. તેમણે મુસ્લિમોને ચેતવણી આપી કે તમે વસ્તીનો એક ચતુર્થાંશ ભાગ છો. તમે હંમેશા સરકારમાંથી બહાર રહેશો કારણ કે પુખ્ત મતદાન અધિકારોમાં તમારી સંખ્યા ત્રણથી એક કરતાં વધુ છે. જિન્નાની નજરમાં ગાંધીજી પાકિસ્તાનના માર્ગમાં સૌથી મોટો અવરોધ હતા.