હિન્દુ કેલેન્ડર મુજબ, ધનતેરસનો તહેવાર કૃષ્ણ પક્ષની ત્રયોદશી પર ઉજવવામાં આવે છે. પાંચ દિવસીય દીપાવલી ઉત્સવનો તે પ્રથમ દિવસ છે. ધનતેરસથી ત્રણ દિવસીય ગોત્રીરાત્ર ઉપવાસ પણ શરૂ થાય છે. ધન તેરસ એટલે ધનની તેરસ.
ધન તેરેસની ધારણાઓ: જૈન આગમમાં ધનતેરસને ધન્ય તેરસ અથવા ધ્યાન તેરેસ કહેવામાં આવે છે. ભગવાન મહાવીર આ દિવસે યોગ નિવારણ માટે ધ્યાન માટે ગયા હતા. દીપાવલીના દિવસે તેમણે ત્રણ દિવસ ધ્યાન કર્યા પછી યોગ કર્યા ત્યારે તેમને નિર્વાણ પ્રાપ્ત થયું. ત્યારથી, આ દિવસ ધન્ય તેરસ તરીકે પણ પ્રખ્યાત થયો છે.
હિન્દુ માન્યતા અનુસાર, ધન તેરેસના દિવસે સમુદ્ર મંથનથી આયુર્વેદના પિતા ભગવાન ધનવંતરી અમૃત કલશ સાથે પ્રકટ થયા હતા. અમૃત કલશનો અમૃત પીધા પછી દેવ અમર થઈ ગયો. એટલા માટે ભગવાન ધનવંતરીની વય અને સુખાકારીની ઇચ્છા માટે ધનતેરસ પર પૂજા કરવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે ધન્વંતરીનો જન્મ આ દિવસે થયો હતો. ધન્વંતરી જયંતીને આયુર્વેદિક દિવસ તરીકે જાહેર કરાયો છે. ધન્વંતરી એ દેવતાઓના ચિકિત્સક છે અને તે ચિકિત્સાના દેવ માનવામાં આવે છે, તેથી ડteક્ટરો માટે ધનતેરસનો દિવસ ખૂબ મહત્વનો છે. ધનતેરસનો હેતુ ધનવંતરી દ્વારા સૂચવવામાં આવેલ માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્યનાં પગલાં અપનાવવાનો છે.
આ દિવસે ધનવંતરી ઉપરાંત યમ, લક્ષ્મી, ગણેશ અને કુબેર દેવની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે. એવું કહેવામાં આવે છે કે ધનતેરસના દિવસે જ્યાં યમરાજ માટે દીવો દાન કરવામાં આવે છે, ત્યાં અકાળ મૃત્યુ નથી થતી.
આ દિવસે લક્ષ્મી પૂજનનું પણ મહત્વ છે. શ્રીસુક્તામાં એક વર્ણન છે કે લક્ષ્મીજી ભય અને શોકથી મુક્તિ આપે છે અને તેમને સંપત્તિ અને અન્ય સુવિધાઓ આપીને માણસને સ્વસ્થ શરીર અને દીર્ઘાયુષ્ય આપે છે. કુબેર એ એક અસુર પ્રવૃતિનો હરણ કરનાર દેવ છે, તેથી જ તેની પૂજા પણ કરવામાં આવે છે. ધન્વંતરી અને માતા લક્ષ્મી સમુદ્ર મંથનમાંથી અવતરણ થયું હતું. તે બંને જણ સાથે અવતરિત થયા હતા.
ધનતેરસની પરંપરા: આ દિવસે જૂના વાસણોને બદલીને નવા વાસણો ખરીદવામાં આવે છે. ઘરેલુ-ઉપયોગી તાંબુ, પિત્તળ, ચાંદી તેમજ નવા વાસણો અને ઝવેરાત ખરીદવામાં આવે છે. હાલમાં ધનતેરસના દિવસે વાસણો અને ઝવેરાત ઉપરાંત વાહનો, કોમ્પ્યુટર, મોબાઈલ વગેરેની પણ ખરીદી કરવામાં આવી રહી છે. જો કે, મોટાભાગના લોકો ધનતેરસ પર સોના અથવા ચાંદીના સિક્કા ખરીદે છે અથવા પિત્તળ અને ચાંદીના વાસણો ખરીદે છે, કારણ કે તે ખરીદવું શુભ માનવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત આ દિવસે નવા કપડા, લક્ષ્મી-ગણેશની મૂર્તિઓ, રમકડા, ઘાણી-બાતાશે વગેરે પણ ખરીદે છે. આ દિવસે આખા ધાણાની થોડી માત્રા પણ ખરીદવામાં આવે છે, જેને સંભાળીને પૂજાના ઘરે રાખવામાં આવે છે.
ભારતના જુદા જુદા ભાગોમાં ધનતેરસની ઉજવણી જુદી જુદી રીતે કરવામાં આવે છે. મોટાભાગનાં સ્થળોએ, સાંજે દીવા પ્રગટાવી અને દરવાજા, આંગણા, દુકાન વગેરે સજાવટ કરવી. આ દિવસથી, મંદિરો, ગૌશાળા, નદીના ઘાટ, કુવાઓ, તળાવો અને બગીચા જેવી બધી જગ્યાઓ સજ્જ થઈ છે. પશ્ચિમ ભારતના વેપારી સમુદાય માટે તે ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ તહેવાર છે. મહારાષ્ટ્રમાં, લોકો સૂકા ધાણાને પીસે છે અને ગોળ સાથે ભળે છે અને 'નાવેદ્ય' તૈયાર કરવા માટે મિશ્રણ તૈયાર કરે છે.
ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં, ખેડૂતો તેમના પશુઓને સારી રીતે સજાવટ કરે છે અને તેમની પૂજા કરે છે. દક્ષિણ ભારતમાં, લોકો ગાયને દેવી લક્ષ્મીનો અવતાર માને છે, તેથી ત્યાં લોકો ગાયને વિશેષ માન અને આદર આપે છે. આ પ્રસંગે, ગામડામાં લોકો ધાણાના દાણા પણ ખરીદે છે અને તેને ઘરે રાખે છે. દિવાળી પછી લોકો તેમના બગીચા અથવા ખેતરોમાં આ બીજ વાવે છે. આ દિવસે લોકો હળની માટીને દૂધમાં પલાળે છે અને તેમાં સેમરની ડાળી નાખે છે અને તેના શરીર પર સતત ત્રણ વાર ફેરવીને કુમકુમ લગાવતા હોય છે.
મૂળભૂત રીતે, બધું ફરીથી ધનતેરસથી નવીકરણ થાય છે, જે મનમાં ઉત્તેજના અને ઉત્સાહ લાવે છે.