સુપ્રીમ કોર્ટનો બુધવારનો નિર્ણય કે મુસ્લિમ મહિલા પણ તેના પતિ પાસેથી ફોજદારી પ્રક્રિયા સંહિતા (CrPC)ની કલમ 125 હેઠળ ભરણપોષણની માંગ કરી શકે છે તે 1985ના શાહ બાનો બેગમ કેસમાં આપવામાં આવેલા સર્વોચ્ચ અદાલતના ઐતિહાસિક નિર્ણયનો પડઘો પાડે છે. યાદો તાજી કરી. CrPC ની કલમ 125 ની બિનસાંપ્રદાયિક જોગવાઈ હેઠળ મુસ્લિમ મહિલાઓને ભરણપોષણ ભથ્થું આપવાનો વિવાદાસ્પદ મુદ્દો 1985માં રાજકીય ચર્ચાના કેન્દ્રમાં આવ્યો, જ્યારે બંધારણીય બેંચે મોહમ્મદ અહેમદ ખાન વિરુદ્ધ શાહ બાનો બેગમના કેસમાં સર્વસંમતિથી ચુકાદો આપ્યો. કે મુસ્લિમ મહિલાઓ પણ ભરણપોષણ ભથ્થું મેળવવા માટે હકદાર છે.
સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયથી હોબાળો થયો હતો
સુપ્રીમ કોર્ટના આ નિર્ણયને કારણે, મુસ્લિમ પતિની તેની છૂટાછેડા લીધેલી પત્નીને ભરણપોષણ ચૂકવવાની, ખાસ કરીને 'ઇદ્દત' સમયગાળા (3 મહિના) પછી વાસ્તવિક જવાબદારીને લઈને વિવાદ ઊભો થયો હતો. આ નિર્ણયથી સમગ્ર દેશમાં ખળભળાટ મચી ગયો હતો. રાજીવ ગાંધીની આગેવાની હેઠળની તત્કાલીન કેન્દ્ર સરકારે સંસદમાં નિર્ણયનો બચાવ કરવા તત્કાલિન કેન્દ્રીય મંત્રી આરિફ મોહમ્મદ ખાનને મેદાનમાં ઉતાર્યા હતા. જો કે, મુસ્લિમ ધાર્મિક નેતાઓ અને મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ બોર્ડે આ નિર્ણયનો સખત વિરોધ કર્યો હોવાથી આ વ્યૂહરચના પાછળ પડી ગઈ.
રાજીવ સરકાર મુસ્લિમ મહિલા કાયદો લાવી હતી
આ પછી રાજીવ ગાંધી સરકારે પોતાનું વલણ બદલ્યું અને સુપ્રીમ કોર્ટના નિર્ણયનો વિરોધ કરવા માટે અન્ય મંત્રી ઝેડ. એ. અન્સારીને મેદાનમાં ઉતાર્યા હતા. આનાથી ખાન નારાજ થયા અને તેમણે સરકાર છોડી દીધી. ખાન હાલમાં કેરળના રાજ્યપાલ છે. પરિસ્થિતિને 'સ્પષ્ટ' કરવાના પ્રયાસરૂપે, તત્કાલીન રાજીવ ગાંધીની આગેવાની હેઠળની કેન્દ્ર સરકારે મુસ્લિમ મહિલા (છૂટાછેડા પરના અધિકારોનું રક્ષણ) અધિનિયમ, 1986 લાવ્યો, જેણે છૂટાછેડા સમયે આવી મહિલાના અધિકારોને સ્પષ્ટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બેંચે 2001માં ડેનિયલ લતીફી કેસમાં 1986ના કાયદાની બંધારણીય માન્યતાને યથાવત રાખી હતી.
બાનોએ સુપ્રીમ કોર્ટનો દરવાજો ખટખટાવ્યો હતો
શાહ બાનો કેસમાં સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદાએ 'વ્યક્તિગત કાયદો' સમજાવ્યો હતો અને લિંગ સમાનતાના મુદ્દાને સંબોધવા માટે સમાન નાગરિક સંહિતાની જરૂરિયાતનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો. તેણે લગ્ન અને છૂટાછેડાની બાબતોમાં મુસ્લિમ મહિલાઓ માટે સમાન અધિકારનો પાયો નાખ્યો.
બાનોએ સુપ્રીમ કોર્ટનો દરવાજો ખટખટાવ્યો હતો. બાનોએ તેના છૂટાછેડા લીધેલા પતિ પાસેથી ભરણપોષણના નાણાં મેળવવા માટે શરૂઆતમાં કોર્ટનો સંપર્ક કર્યો હતો. બાનોના પતિએ તેને 'છૂટાછેડા' આપી દીધા હતા. જિલ્લા અદાલતમાં શરૂ થયેલી આ કાનૂની લડાઈ 1985માં સુપ્રીમ કોર્ટની 5 જજની બંધારણીય બેંચના ઐતિહાસિક નિર્ણય સાથે પૂરી થઈ હતી.
'જાળવણી માટે પૂછવાનો મફત વિકલ્પ હંમેશા ઉપલબ્ધ છે'
જસ્ટિસ બી. જસ્ટિસ વી. નાગરથ્ના અને જસ્ટિસ ઑગસ્ટિન જ્યોર્જ મસીહની બેન્ચે બુધવારે આપેલા ચુકાદામાં જણાવ્યું હતું કે શાહ બાનો કેસમાં, છૂટાછેડા લીધેલી પત્નીને ટેકો આપવાનો મુસ્લિમ પતિનો અધિકાર, જે છૂટાછેડા પછી પોતાની જાતને જાળવી શકતી નથી. મંજૂર અથવા માંગવામાં આવી છે, મૃતક પ્રત્યે ભરણપોષણની જવાબદારીના મુદ્દાની વિગતવાર ચર્ચા કરવામાં આવી છે. કોર્ટે કહ્યું, 'બેન્ચે સર્વસંમતિથી (શાહ બાનો કેસમાં) એવું નક્કી કર્યું હતું કે આવા પતિની જવાબદારી ઉપરોક્ત સંબંધમાં કોઈપણ 'વ્યક્તિગત કાયદા'ના અસ્તિત્વથી પ્રભાવિત થશે નહીં અને કલમ 125 હેઠળ ભરણપોષણની માંગ કરવાનો અધિકાર છે. CrPC 1973 'મફત પસંદગી હંમેશા ઉપલબ્ધ છે.'
'પત્ની બીજા લગ્ન કરનાર પતિ સાથે રહેવાની ના પાડી શકે છે'
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે શાહ બાનો કેસમાં આપેલા ચુકાદામાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે છૂટાછેડા લીધેલી પત્ની દ્વારા માંગવામાં આવતી ભરણપોષણની રકમના સંદર્ભમાં બિનસાંપ્રદાયિક અને 'વ્યક્તિગત કાયદા'ની જોગવાઈઓ વચ્ચે કોઈ સંઘર્ષ છે તેમ માનીને, તો પણ CrPC ની કલમ 125 ની અસર સર્વોપરી રહેશે. બેન્ચે કહ્યું કે 1985ના ચુકાદાએ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે પત્નીને તેના પતિ સાથે રહેવાનો ઇનકાર કરવાનો અધિકાર છે જેણે બીજા લગ્ન કર્યા છે.
