mangadh massacre ગુજરાત-રાજસ્થાન સરહદ પર થયેલો એ જનસંહાર, જે જલિયાંવાલા બાગ કરતાં ચાર ગણો મોટો હતો, 1507 લોકોએ ગુમાવ્યા હતા જીવ
વર્ષ 1917માં રાજસ્થાન-ગુજરાત સરહદ પર સર્જાયેલો માનગઢ હત્યાકાંડ એ એવો હત્યાકાંડ છે, જે જલિયાંવાલા બાગ કરતાં ચાર ગણો મોટો હતો, એમ છતાં એને ઈતિહાસમાં જે સ્થાન મળવું જોઈએ એ મળ્યું નથી. વર્ષ 1913માં સ્વામી ગોવિંદ ગુરુ દ્વારા તેમના અનુયાયીઓને કાર્તિક મહિનામાં યોજાતા ધાર્મિક મેળામાં એકઠા થવા માટે સંદેશો મોકલ્યો હતો, જેને કારણે 17 નવેમ્બર 1913ના દિવસે માનગઢ ટેકરી પર મોટી સંખ્યામાં આદિવાસીઓ એકઠા થયા હતા, પરંતુ શાસકોને એમ લાગ્યું કે આ લોકો બળવો કરવાની યોજના બનાવી રહ્યા છે. અંગ્રેજો દ્વારા માનગઢ ટેકરીને ઘેરી લેવામાં આવી હતી અને એમાં એકઠા થયેલા લોકો પર ગોળી વરસાવવાની શરૂઆત કરી હતી. ફાયરિંગ જ્યારે શાંત થયું ત્યાં સુધીમાં 1507 લોકોની લાશો ઢળી ચૂકી હતી.
ગુરુ દ્વારા પ્રેરિત, ભીલોએ અંગ્રેજોની દમનકારી નીતિઓનો વિરોધ કર્યો અને બાંસવાડા, સંતરામપુર, ડુંગરપુર અને કુશલગઢના રજવાડાઓ દ્વારા બળજબરીપૂર્વક મજૂરી કરાવવાની સામે ઉભા થયા.
એ હત્યાકાંડમાં માર્યા ગયેલા લોકોના વંશજો આજે પણ એ દિવસને યાદ કરે છે અને વિવિધ બનાવો ગણે છે. માર્યા ગયેલા લોકોમાં મગન હીરા પારઘીના દાદા ધરજીનો પણ સમાવેશ થાય છે. બાંસવાડાના અમલિયા ગામના રહેવાસી 75 વર્ષીય મગન કહે છે, “મારા પિતા હીરા, જેઓ એક દાયકા પહેલા મૃત્યુ પામ્યા હતા, તેઓ કહેતા હતા કે જ્યારે ભીલો ટેકરી ખાલી કરવાની ના પાડી દેતા હતા અને અંગ્રેજો તેમને તેમ કરવા માટે મનાવી શક્યા ન હતા. ગોળીબાર શરૂ થયો.
આ અસંસ્કારી ગોળીબાર એક અંગ્રેજ અધિકારીએ ત્યારે અટકાવ્યો જ્યારે તેણે જોયું કે માર્યા ગયેલી ભીલ મહિલાનું બાળક તેને વળગીને સ્તનપાન કરાવતું હતું." બાંસવાડાના ખુટા ટિકમા ગામના 86 વર્ષીય વિરજી પારઘી જણાવે છે કે તેના પિતા સોમા આ ઘટનામાં સામેલ હતા. તે 1913ની ગોળીબાર. 2000માં 110 વર્ષની વયે તેમનું અવસાન થયું.
